Dược động học là một lĩnh vực nghiên cứu về sự tương tác giữa thuốc và cơ thể, bao gồm các quá trình hấp thu, phân bố, chuyển hóa và bài tiết thuốc. Dược động học có vai trò quan trọng trong việc thiết kế liều lượng, lựa chọn phương pháp dùng thuốc, đánh giá hiệu quả và an toàn của thuốc, cũng như dự báo và phòng ngừa các tác dụng không mong muốn của thuốc.
Trong bài viết này, chúng tôi sẽ giới thiệu về các khái niệm cơ bản, các nguyên lý và các ứng dụng của dược động học trong thực tiễn lâm sàng. Chúng tôi hy vọng bài viết này sẽ giúp bạn có cái nhìn tổng quan và sâu sắc hơn về lĩnh vực này.
## Các khái niệm cơ bản của dược động học
### Hấp thu thuốc
Hấp thu thuốc là quá trình thuốc từ nơi dùng vào máu. Tốc độ và mức độ hấp thu thuốc phụ thuộc vào nhiều yếu tố, như tính chất vật lý hóa học của thuốc, phương pháp dùng thuốc, đặc điểm sinh lý của bệnh nhân, tương tác với thức ăn hoặc các chất khác.
Có nhiều phương pháp dùng thuốc khác nhau, như uống, tiêm bắp, tiêm tĩnh mạch, xịt mũi, bôi da, nhỏ mắt… Mỗi phương pháp có ưu và nhược điểm riêng, cần được lựa chọn phù hợp với mục tiêu điều trị, loại thuốc và tình trạng của bệnh nhân.
Một số chỉ số quan trọng để đánh giá sự hấp thu thuốc là:
– Nồng độ cao nhất (Cmax): là nồng độ thuốc cao nhất trong máu sau khi dùng thuốc.
– Thời gian đạt nồng độ cao nhất (Tmax): là thời gian cần thiết để đạt được Cmax.
– Diện tích dưới đường cong nồng độ-thời gian (AUC): là diện tích dưới đường cong biểu diễn sự thay đổi nồng độ thuốc theo thời gian. AUC thể hiện mức độ hấp thu tổng thể của thuốc.
### Phân bố thuốc
Phân bố thuốc là quá trình thuốc từ máu chuyển sang các mô và cơ quan khác trong cơ thể. Tốc độ và mức độ phân bố thuốc phụ thuộc vào nhiều yếu tố, như tính chất vật lý hóa học của thuốc, lưu lượng máu, kết hợp với protein huyết tương hoặc mô, khả năng xuyên qua các hàng rào sinh lý.
Một số chỉ số quan trọng để đánh giá sự phân bố thuốc là:
– Thể tích phân bố (Vd): là thể tích giả tưởng mà toàn bộ lượng thuốc trong cơ thể phải phân bố đều để đạt được nồng độ thuốc trong máu hiện tại. Vd thể hiện mức độ phân bố của thuốc trong cơ thể, càng cao thì càng cho thấy thuốc có khả năng phân bố rộng rãi vào các mô và cơ quan.
– Hệ số trích xuất (E): là tỷ lệ giữa nồng độ thuốc trong mô và nồng độ thuốc trong máu khi cân bằng. E thể hiện mức độ tích lũy của thuốc trong mô, càng cao thì càng cho thấy thuốc có khả năng lưu trú lâu dài trong mô.
### Chuyển hóa thuốc
Chuyển hóa thuốc là quá trình biến đổi thuốc thành các chất khác, thường là các chất ít hoạt tính hoặc dễ bài tiết hơn. Chuyển hóa thuốc chủ yếu xảy ra ở gan, do các enzyme chuyển hóa thuốc tham gia. Tốc độ và mức độ chuyển hóa thuốc phụ thuộc vào nhiều yếu tố, như tính chất vật lý hóa học của thuốc, hoạt động của enzyme, tương tác với các chất khác, đặc điểm di truyền của bệnh nhân.
Một số chỉ số quan trọng để đánh giá sự chuyển hóa thuốc là:
– Chu kỳ bán rã (t1/2): là thời gian cần thiết để nồng độ thuốc giảm đi một nửa. t1/2 thể hiện tốc độ loại bỏ của thuốc khỏi cơ thể, càng nhỏ thì càng cho thấy thuốc bị loại bỏ nhanh.
– Đường cong nồng độ-thời gian (C-t): là đường cong biểu diễn sự thay đổi nồng độ thuốc theo thời gian. C-t có thể được mô tả bằng các mô hình toán học, như mô hình 1 ngăn, 2 ngăn hay nhiều ngăn. Mô hình ngăn cho phép tính toán các thông số dược động học khác từ C-t.
– Đường cong lượng-thời gian (A-t): là đường cong biểu diễn sự thay đổi lượng thuốc còn lại trong cơ thể theo thời gian. A-t có thể được tính toán từ C-t bằng công thức A = C x Vd.
### Bài tiết thuốc
Bài tiết thuốc là quá trình loại bỏ thuốc ra khỏi cơ thể, thông qua các cơ quan bài tiết như thận, gan, phổi, da, sữa… Tốc độ và mức độ bài tiết thuốc phụ thuộc vào nhiều yếu tố, như tính chất vật lý hóa học của thuốc, chức năng của các cơ quan bài tiết, tương tác với các chất khác.
Một số chỉ số quan trọng để đánh giá sự bài tiết thuốc là:
– Lượng bài tiết (Ae): là lượng thuốc được bài tiết ra khỏi cơ thể qua một kênh nào đó, như niệu, phân, mồ hôi…
– Tỷ lệ bài tiết (fe): là tỷ lệ giữa Ae và lượng thuốc dùng vào. fe thể hiện mức độ bài tiết của thuốc